Zakopane: Miasto zbudowane na idei

Zakopane: Miasto zbudowane na idei

W Polsce mamy wiele baz turystycznych z górskim klimatem, ale to właśnie Zakopane niezmiennie zajmuje najwyższą pozycję pod względem liczby odwiedzających. Do miasta przybywają nie tylko pasjonaci gór, ale i również osoby szukające wypoczynku i miłej atmosfery. Warto zatem zadać pytanie, co sprawia, że ta mała miejscowość pod Giewontem tak wyróżnia się na tle pozostałych kilkudziesięciu polskich miast górskich?

Stanisław Witkiewicz

Zakopane gościło wiele odwiedzających już od lat siedemdziesiątych XIX wieku. Miasto w tamtym czasie było promowane przez słynnego lekarza Tytusa Chałubińskiego jako uzdrowisko i najlepsze lekarstwo na powszechną wtedy chorobę gruźlicę. Z tego też powodu na Podhale przybył schorowany, malarz Stanisław Witkiewicz. Oczarowany kulturą uzdrowiska, postanowił na stałe osiedlić się na Podhalu. To, co miało być tylko tymczasowym pobytem, zmieniło się w jego życiową misję, ponieważ odkrył tu relikty pierwotnego stylu prapolskiego. Witkiewicz, jako krytyk i teoretyk sztuki, uważał, że Polska nie posiada własnego, narodowego stylu architektonicznego. W Zakopanem znalazł inspirację. Uznał kulturę Podhala za najczystszą formę polskiej sztuki. W budownictwie i rzemiośle góralskim dostrzegł autentyczność i potencjał do stworzenia rodzimego stylu oraz opracowania kanonu odrodzonej sztuki narodowej.

Innowacyjna idea

Stanisław Witkiewicz kierował się przede wszystkim dążeniem do stworzenia pierwszego polskiego stylu narodowego w architekturze. Z tego powodu stworzył spójny porządek architektoniczny i nadał podhalańskiej chałupie range sztuki. W swojej idei chciał połączyć mieszczańskie standardy mieszkalne z tradycyjnym budownictwem Podhala. Innowacyjne podejście sprzyjało koncepcji tzw. dzieła totalnego. Witkiewicz uważał, że dom, tak jak obraz powinno się projektować od ogółu do szczegółu. Zewnętrzna architektura domu była tak samo ważna, jak wyposażenie wnętrza. Wszystko miało zgrywać się w stylistycznej, tradycyjnej spójności.

Styl Zakopiański

Wraz z rosnącą popularnością Tatr rosła liczba nowych mieszkańców Zakopanego, a z tym nowe budynki mieszkalne. Niestety pierwsze domy budowano w stylu szwajcarskim, a wille naśladowały budownictwo uzdrowisk austro-węgierskich. Dopiero po osiedleniu się w Zakopanem Stanisława Witkiewicza w 1890 roku, stylistyka architektury Podhala zaczęła nabierać estetycznej spójności. Pierwszym domem zaprojektowanym w stylu zakopiańskim, była willa Koliba.

Sformułowane zasady nowej idei były stosowane w drewnianych willach, obiektach sakralnych, rzemiośle artystycznym i przedmiotach do codziennego użytku. Proste chłopskie chaty przekształcono w artystyczne i funkcjonalne domy mieszkalne. Charakterystycznymi cechami dla nowych drewnianych budynków była konstrukcja, wykonanie, materiał i przede wszystkim bogata ornamentyka. Domy stawiało się na podmurówce z łamanego kamienia. Wysoka nawet do kilku metrów, dostosowana była do nierównego, górskiego terenu oraz chroniła przed wilgocią i śniegiem. Nietypowym akcentem w podmurówce były umieszczone w ścianach, piwnice zakończone łukowym nadprożem. Ściany układano na zrąb z drewnianych płazów, czyli przeciętych na pół pni. Zwieńczeniem stał się stromy, dwuspadowy dach kryty gontem, który był idealny do zsuwania się śniegu przy surowych zimach.

Charakterystyczną cechą była również przeszklona weranda na wejściu do domu oraz wyróżniające się na tle gładkich bali drzwi, wieńczone wyraźnym łukiem, obficie nabijane kołkami i flankowane. Ważnymi elementami były również zdobienia. Pazdury wzdłuż krawędzi dachu, zwieńczone bogatymi formami kominy, częsty motyw „słoneczka” u szczytów okien i drzwi, bogate rzeźbienia i detale z drewna. Te wszystkie drobiazgi nadawały stylu zakopiańskiemu wyjątkowości i spójności. Styl nie ograniczał się tylko do architektury, ale przeniknął również do wszystkich dziedzin sztuki użytkowej i rzemiosła. Ornamentyka i zasady konstrukcyjne, były stosowane również we wnętrzu oraz wyposażeniu. Meble były ciężkie, solidne i ręcznie rzeźbione. Motywy geometryczne i roślinne ozdabiały również inne sprzęty gospodarcze, takie jak piece, wyroby z porcelany, a nawet instrumenty muzyczne.

Górale gotowi na zmiany

Stanisław Witkiewicz zdruzgotany brakiem autentyczności architektonicznej w Polsce, od razu zakochał się w kulturze Zakopanego. Staranność, z jaką górale dekorowali zwykłe przedmioty codziennego użytku, wzbudzała w nim podziw. Niemal cały ich dobytek pokrywały precyzyjnie cyzelowane w drewnie ornamenty. Łyżki, miski, półki, kredensy, szafy, krzesła i ławy, a nawet ubrania posiadały zdobienia z motywami górskiej przyrody jak na przykład kwiaty szarotki alpejskiej, czy motywy parzenicy, haftowane także na strojach.

Witkiewicz miał już wizje, teraz potrzebował pomocy w realizacji. Idea od razu spodobała się w artystycznym światku, który miał swoją bazę właśnie w Zakopanem, ale potrzebował również podhalańskich fachowców. Na Podhalu działała wówczas Zawodowa Szkoła Przemysłu Drzewnego, w której odbywały się warsztaty snycerskie prowadzone przez górala Macieja Mardułę, ucznia samego Franciszka Wyspiańskiego ojca Stanisława. Młodzi cieśle i snycerze mieli doskonałe umiejętności, ale w ich twórczości brakowało góralskiej tożsamości, a z tym przybył do nich właśnie Witkiewicz. Razem wprowadzili w życie koncepcje artysty, przekształcając krok po kroku wizje, w polski styl narodowy.

Kultura, która przyciąga

„Wierzę, że forma, którą udało mi się stworzyć w Zakopanem, będzie miała siłę do rozszerzenia się, że stanie się stylem, który ma już za sobą wielkie tradycje”

Z cytatu Stanisława Witkiewicza możemy stwierdzić, że styl zakopiański to coś więcej niż tylko budownictwo. To właśnie ten styl nadał Zakopanemu duszę i tożsamość. I może to jest właśnie odpowiedź, dlaczego ta mała miejscowość pod Giewontem tak się wyróżnia. I mimo że stylu zakopiańskiego pozostało w tych czasach niewiele, to duch tradycji nadal jest. Spoczywa w górach i wzywa do siebie.